”Te Qethat” ne Bjeshken e Prejlepit

Bariu Muhamet Halil Mehmetaj,74 vjec nga Isniqi eshte qethtari me i vjeter dhe protagonist i gjalle i organizimeve te dikurshme te te qethave neper Bjeshket e Decanit.

“Une merrem me kete zanat 1e 64 vjet. Nuk e kam lshu kete zanat  prejse 12 vjet kur ma ka msu migja. Migja i ka pas ruajt dhente perpara, e ma kane vra n´Milishevc Vuksan Vojkoviqi me komiten e vet ne sene 1921. Na jemi kon me bagti e na i ka vra 40 coban dhe i ka marr 12 mije copa gjo t´Isniqit. Atje ne Milishevc i kemi varret…Atehere ka vazhdu baba me i rujt edhe nuk e kemi lshu traditen kurrnjihere. Me trotura t medha se o kone ligji i serbit. Serbi te digjke, te piqke! Pula, mish, tlyen, ckamos kemi pagu,por traditen leshu s´e kemi prej se ate kohe e knej edhe e kem rujt brez pas brezi.”, thote qethtari Mehmetaj , i cili ne krahet e gereshereve te zeza sheh kujtimet e nje kohe te erret.

Perderisa kujtimet me te bukura te rinise se tij jane ruajt nga organizimi i te qethave ne te 6-te bjeshket e Isniqit te cilat atebote pushtonin tufat qindkrereshe te deleve.

“Perpara kemi pas shume gjo. Isniqi i ka pas 6 bjeshke e na ja nisshim me qeth prej Bellesw, vazhdojshim n´Pleqe e delshim n´Zllonopoje, Roshkodol e Eshtedim. E kem pa zanat mos me pagu se qethshim te njanitjetri, cili i bajke te qethat. E kemi pas traditen e forte e humb nuk e kemi. Tash mashalla ka deshte Zoti ju t´rinjte po e vazhdoni…”.

Riti i te Qethave qe nga paganizmi 

Qethtari Muhamet Mehmetaj i njeh 12-te llojet e qethjes se deles, qe nga qethja me rend, rrumbullak, me hene, ne forme gjarperi. Ndersa,se nje qethtar me pervoje dhe me i vjetri nder te gjithe z. Mehmeta i eshte besuar Delja e Kembanes.

“Une qethi 12 lloje, qethi rrumbullak, me rend, me hena,  ne forme te gjarperit, me leqe, qyh t´kish qejf. Por tash vjetersia po e ban te veten…Kete dele do ta qeth me hena e me yll se eshte dele e “terrkaqws”. E ka edhe kjo pune njefare arti…”, thote z.Mehmetaj.

Keto elemente i kuptojme nga Rexhep Maksutaj, njohes i mire i riteve tradicionale dhe nismetar per organizimin tradiconal te Te qethave ne bjeshket e komunes se Decanit:

“Gjate te qethave eshte i rendesishem sistemimi i qethtareve sepse ketu respektohet hierarkia, si: qethtari me i vjeter, qethtari me i mire dhe dallohet qethtari qe qeth deshtw dhe ai qe e qeth “delen e terkaqes”, pra ajo qe  mban kembane. Keta qethtare jane me te privilegjuar, qethin me pak megjithese aty de
rdhet edhe krejt mjeshteria e tij e qethjes. Ogiqet nuk qethen, se ogiqet nuk numrohen me vjet ose “me pjell” si delet e tjera, por numerohen me bashke leshi.D.m.th,sa vjet kane ndejt pa qeth”.

Sipas z.Maksutaj, riti i te qethave eshte nder ritet me te vjetra, ndersa figurat pagane gjate qethjes jane ruajtur edhe sot e kesaj dite.

“Figura  e henes, e diellit, e gjarperit  ruhen edhe sot e kesaj dite. Eshte rit pagan dhe vet figurat dhe arti i qethtarit qe bartet ne lekuren e deles tregon se sa jane  ruajt ritet, mitet edhe kultet e paganizmi. Gjate qethjes, qethtari e vizaton gjaperin e kemi nje nder kultet me te vjetra te pellazgeve  edhe sot e kesaj dite. Fatbardhsisht, edhepse i zbehur ne mase te madhe, riti  i te qethave eshte ruajt dhe eshte bartur brez pas brezi. Eshte kenaqesi sot kur e sheh te riun duke qeth dhente, kur te rinjte e presin me gezim meqense ne komunen e Decanit tashme ka kalu ne rit tradicional”, thore z.Maksutaj sipas te cilit, pervec  rendesise se trashegimise kulturore, riti  i te qethave ne te ardhmen do t´jete nje aset per komunen e Decanit dhe do te zere nje vend te rendesishem ne zhvillimin e turizmit ne bjeshke.

Dhjetera qethtare nga komuna jane mbledhur sot ne Tebanen e Prilepit.  Selmon Ahmetaj eshte vetem njeri nder te dhjetera qethtaret, pjesa dermuese e te cileve eshte nga Isniqi.

“Sot kemi dal me i qeth dhente, tradite e mocme. Edhe une jam msu qysh se 12-te vjet  ma s´pari prej vellau ,mandej prej qethtareve. Na i qethim ma ´s forti me pese rende qysh e kemi pas tradite. “Delja terrkaqe” qethet me hene e me diell e me keto, se ajo eshte dele e merakut,e kembanes. Jemi dhjete qethtare e kem me i qeth 60 copa”,thote z.Ahmetaj.

Naser Mulaj, deri ne vitin e kaluar pronar i rreth 500 deleve, ka zoteruar vite me pare qethjen e deleve. Ate  gjejme sot ne mesin e  qethtareve tek qeth nje dele.

“Jam tuj e qeth nje dele me pese rende, meqe kjo eshte tradita me e vjeter e Dukagjinit. Zanatin ma s´pari e kam marr prej qethtareve te vjeter, prej  Miftarit, Tahir lanit, Ise Mehmetaj i cili asht prezent tuj qeth. Deri ne vitin e kalaur i kemi pas 460 dele. Por, per momentin vellau im i mban 160 cope, pa qengja. Riti i Te Qethave i cili ka qene nje ceremoni mjaft  interesante dikur tash eshte bere edhe me e mire dhe ot te gjithe po ndjehemi mire”, thote z.Mulaj.

Projekti “Diversifikimi i Aktiviteteve Ekonomike-Perendim”

Fisnik Shabani, koordinator i projektit “Diversifikimi i Aktiviteteve Ekonomike-Perendim”,  i financuar nga Zyra Nderlidhese e Komisonint Evropian ne Prishtine i cili implementohet tah dy vjet ne partneritet me tri komuna te tjera te Rajonit te Pejes, sjell detaje rreth projektit i cili po implementohet ne  komunen e Istogurt, Klines, Pejes dhe Decanit, te cilat shquhen me potencialet turitistike”.

“Projekti ka te bej fillimisht me identifkimin e potencialeve turistike te rajonit perendimor te Kosoves, mandej zhvillimin dhe promovimin e ketyre potencialeve, se pari ne Kosove e pastaj edhe ne Ballkan. Projekti i filluar ne nentor te viti 2010 do te perfundoje ne nentor te ketij viti, ne kuader te te cilit ne jem perkujdeur qe potencialet e identifikuara t´i prezantojme para opinionit te gjere ne Kosove dhe rajon. Keto potenciale turistike jane te lidhura kryesisht me kater komunat ku ne veprojme, si p.sh. Ujevarat e Mirushes ne Kline me shpresen se do te bejme dia investime te vofla ne infrastrukture, ne shenjezim e te ngjashme. N e Istog jane karakteristike burimet e ujit edhe disa nga potencialet e tjera te fshatrave maore. Peja tashme eshte e njohur mire me potencialet e veta turistike ne Bjeshket e Rugoves, por edhe me pasurite kulturore dhe historike qe ka i qytet, te cilat jemi perpjekur t´ua bashkangjesim atyre aktiviteiteve promovuese. Ndersa, ne Decan sic po e shihni edhe sot,organizohen evenimente te caktuara si dita e Te Qethave, ndersa keto bjeshke ne te ardhmen shpresoj do t´jene atraktive per turizem”, shjegon z. Shabani.

“Te Qethat”, aset i trashegimise tradicionale te Decanit

Bajram Qeku, kryetar i Grupit Lokal te Veprimit “Gjeravica” thote se ne kuader te projektit Diversifikimi i Aktiviteteve Ekonomike-Perendim” ka vendosur te vazhdoje ritin tradicional te Te Qethave.

“Interesimi per cdo vit eshte duke u shtuar i nga ana e qethtareve poashtu edhe nga ana e komunitetit ka interesim te madh me e pa traditen, ritet,ku ka lojera tradicional, pore dhe kenge me qifteli e humor dhe pak gara, nder te cilat edhe qitja ne shenje. Perderisa, vendi i organizimit ndryshon cdo vit.  Ne vitin e kaluar eshte mbajt ne Bjeshket e Isniqit, vitin para atij ne Bjehket e Lumbardhit, ndersa sot ne Bjeshket e Prilepit. Organizimi  ritit te Te Qethave ka rendesi te shumfishte per faktin se eshte nje ringjallje e tradites si dhe nxit zhvillimin e blegtorise, e cila nderlidhet me zhvillimin e turizmit malor. Keshtu qe ne pergjithesi eshte nje spekter i gjere i zhvillimit te aktiviteteve  dhe perfitimet jane me te ndryshmet ne aspektin e  zhvillimit te turizmit malor”, thote z.Qeku i cili njeherit eshte edhe  organizator i ritit“Te qethat-Decani 2012”.

Koordinatori i projektit z.Shabani thote se me mbeshtetjen e  Bashkimit Evropian do te kete vazhdimesi te ketij projekti. Te pakten,ne kemi bere pjesen tone,thote z.Shabani:

“Javen e kalaur kemi bere nje projekt-ide i dhe nje projekt te cilin e kemi dorezuar ne thirrjen per aplikim te Komiionit Evropian. Ai projekt do te jete vazhdimesi e ketyre aktiviteteve dhe do te plotesojne me shume aktivitetet qe lidhen me zhvillimin e turizmit”.

Ekspozite fotografike ne Bjeshken e Prilepit

Nder koloritet e kesaj dite me aktivitete te larmishme ishte edhe ekspozita e fotografit decanas, Sadri Hadergjonaj, i cili deri me tani i ka hapur 28 ekspozita individuale dhe eshte pjesemarres ne 30 ekpsozita kolektive.

“Ekspozita eshte hapur  edhe ne bjeshke per faktin se  shumica prej ketyre fotografive jane bere pikerisht ne keto bjeshke, si: ne Bjeshken e Prilepit, n´Bjeshken e Vokshit, ne Bjeshken e Selmit,  ne Milishevc, ne Zllonopoje, ne Jedove ku edhe jam rrit.. E dua natyren dhe veprimet e njeriut brenda saj. Ndersa tematika kryesore eshte etnosi i shqitpareve”, thote fotografi Hadergjonaj, teksa rreth e rrotull fotografive te varura perreth rrethojave te vathes me delet qe po qethen, femijet ngarendin te gezuar sepse dita e sotme per ta eshte nje perjetim krejt i vecante.

Mengjes dhe dreke tradicionale ne tebanen e Prilepit 

Perderisa grate e tebanes te angazhuara nga Shoqata e Gruas “JETA” tashme kane pergatitur me zell dreken e begate me ushqime tradicionale, ku dominonte mishi i qengjit sipas tradites se Te Qethave per mysafiret e mirepritur nga nikoqiri  Smajl Imer Latifaj dhe prejlepasit. Xhevahire Lokaj dhe tash nje muaj me familje si dhe Have Lokaj, kane qene nder te dhjetera grate e angazhuara per  pergatije ne ushqimit tradiconal  nga shoata  gruas. Jeta ne Decan.

“Kam gatu nje buke kallamoqe dhe nje pite po e qes, se i kam te porositura”,  thote Xhevahire Lokaj e cila tash nje muaj ka dale me familje per verime ne Bjeshken e Prilepit.

“Kemi pergatit buke kallamoqe, leqenik, maze te zier. Ehte pak lodhje por po ndjehemi shume mire.Inhallah edhe ju kaloni mire”,thote  Have Lokaj, e cila te dielen tri jave ka dale me bashkehortitn.

Alpet Shqiptare magjepsese per cdo vizitor </ b>

Tashme, kohe e dreke ka kaluar ne kete tebane te rrethuar me bjeshket tjera,si kurore. Magjia e tyre te terheq ne gjirin e vet si me dore, sikur duan terheqin vemendjen per bukurite e tyre. Mirepo, kete nuk e ka te domosdoshme prejlepasi Dervish Dabiqaj, me pune te perkohshme ne Zvicer, i cili qe dia vjet kaloj verimet ne kete bjeshke.  nje kompleks i drunjte ne balle te tebanes se Prilepit eshte vendi prej nga kjo familje me banim ne Zvicer, erret dhe qelet tash 2 muaj. Prej atje si ne shuplake te dores shihet tebana  perderisa  lisat shtatgjate qe puthin qiellin, mahnisin me bukurine e e vecante te thurrur nga dora mjeshtrore e natyres. Dhe jeta bukolike e bjeshkes, me zera femijeh, cicerima zogjsh e blegerima bagetishe eshte menyra me e  mire per clodhje dhe zbutjen e cdo brenge te jetes se nje mergimtari i cili per vite te tera jeton larg vendit te tij.

“Ktu vime gjate veres per pushime, i harrojme vuajtjet e punes e brengat dhe qetsohemi. Kemi disa barinj ketu dhe kalojme kohen me ta, shetisim neper keto bukuri e ajr te paster dhe ushqehemi shendosh ne menyre tradicionale”.

Z.Dabiqaj tash 24 vjet jeton ne Zvicer, e cila shquhet per bukurite natyrore. Por, per te, asnjera nga to nuk iu afrohet bukurise se bjeshkeve te tij.

“Sepse, keto jane bjeshket e mia dhe per mua jane me te bukurat ne bote. Ketu ka qene shpat, por ne e kemi rregullu vendin me nje makine, kam ndertu nje mur ne hyrje te oborrit qe te mos shembet dheu qe e kemi sjell per rrafshim dhe kemi ndertu kete stan te bukur.

Krejt kjo ka kushtu rreth 20 mije euro dhe ia ka vlejt”, thote z.Dabiqaj, i cili shkon kohen ne shetitje duke shijuar bukuirte natyrore, ne ndeja e biseda me barinjte dhe kusherinjte qe verojne ne bjeshke.

Burimi, eshte njeri nder kusherinjte i cili ka dale per fundjave ne Bjeshken e Prilepit, ne te cilen kaloi verimet qekur ishte femije.

“Kam dal deri n´klase te 7-te, kur edhe ka kris lufta. Tash dal vec per fundjave apo per kete organizim te Te Qethave. Tash po nderojme stan te ri por ende nuk e kemi perfundu”.
Per mergimtaret pushumi me i mire ne bjeshket e vendlindjes

Tusha, bashkeshortja e Dervishit, megjithese jeton me familje ne Zvicer, ajo jetes ne bjeshke i rikthehet gjithmone me kenaqesi.

“Une jam e msume se per cdo vere vi n´bjeshke. Edhe sivjet kam ardhe nje muaj perpara, me femije te kunatit dhe dy nipa te mi. Jeta n´bjehske m´pelqen shume.Cohna heret si gjithmone, i baj punet, i i mjelim lopet, nxo bylmetin, e pergatis buken. Kur t´cohen femijet prej gjumi ua shtroj buken e mandej dalim me shetit. N´mbramje fillojne punet tjera, kthehen lopet prej kullose, i mjeli, e baj darken, rrime deri vone bashke mandej flejme”.

Se dashuria per bjeshket e vendlindjes eshte bartur edhe ne gjeneratat e reja, tregon Lirimi 14 vjecar, i cili mori kete emer ngaqe u lind ne kohen e luftes se Kosoves.

“Mua po m´doket ma mire se eshte vendi im. Per cdo vere vi e nga nje muaj vi edhe n´bjeshke e knaqem me shoqeri. Natyra m´pelqen ma s´shumti ktu. Por, me mujt me ba dicka ne ndertimin e rrugeve e poashtu edhe per skijim, se mua me pelqen shume. Por, meqense per cdo vit po investohet ngapak,ku me e dit?  Ndoshta ne dite Kosova bahet si vendet ma t´zhvilluara”.

Lirimi e adhuron vendin e tij, gjuhen dhe traditen. Por, gjuha e rrjedhshme shqipe eshte edhe merite e familjes e tij ,te cilet edhe ne gjiriin e Zvicres vlerat kombtare i ruajne me fanatizem.

“Tete vjet per cdo  jave jam shku nga tri ore mesim ne gjuhe hqie, ku mesojshim gramatike, histori, gjeografi. Ndersa, edhe n´familje flasim vec shqip-thote Lirimi, enderra  e te cilit eshte te behet pediater ndersa kapitalin e tij te ardhshem ta investoje ne Kosoven e tij- Sepse,e di se po investon ne vendin tim”.

Ndersa, lidhjen e ngushte me vendlindjen do t´ua preferonte dhe moshatareve te tij, te cilet kalojne verimet neper vendet e huaja. Ne te kunderten,ata do t´humbasin shume,mendon Lirimi.

“Mendoj, se moshataret e mi qe preferojne me shume vendet e tjera, e humbim nje shance te madhe per t´ardhe me u knaq ne vendet e bukura te Kosoves”.

Riti i te qethave rezultat i tradites ne blegtori

Blegtoria ne komunen e Decanit eshte tradite dhe familje te shumta, per vite te tera burim te vetem ekzistence kishin kopete e bagetive. Nder barinjtë e shumte te cilet kane kaluar gjithe jeten neper kullosa ishte edhe Muhamet Mehmetaj nga Isniqi.

“Prej e 12-te vjec e n´kete ane une prej deleve nuk jam nda,vec kur m´ka nda lufta,e na i mori dhente e na humben tetana e u ba cka u ba…Tash nuk e kam kurrnjo hic.E perpara i kemi pas 300 dhen e 30 lope e 12-13 kuaj”, rrefen Mehmetaj i cili gjithe jeten e kaloi si bari.

Sot me dy djem, dy reja dhe pese nipa, megjithese ka kaluar te 70-tat plaku Mhemetaj kujton qarte e me nostalgji kohen ne familjen e tij 40 anetareshe, e cila menagjohej vec nga i zoti i shpise.

“Vallahi jetojshim mire e vallahi e  kem pas dallgen e knaqsine.Ktynehere familjet jone kone t´mdha e vec njeri udhhiqke. Cka thojke i zoti i shpise u bajke e secili i kihsimd etyrat tona,dikuh me bagti, dikush n´are,dikuh n´livadh, dikush n´mal. N´dasem?Jo, n´dasem shkojke i zoti i shpise vet”.

Nostalgji per “Te Qethat” e dikurshme… 

Te qenit bari i dhenve dikur impononte dhe nevojen e te mesuarit te zejes se qethtarise.prandaj, bariu Mhemetaj me kete zeje u rrit e u plak, duke e bartur ate neper gjeneratat e reja.

“Perpara o kone knaqsi qysh i organizojshimk t´qethat. I thirrsha une:”Hajdi shoke se po du me i qeth dhente!”Edhe u mbledhshim tetane, u ngjitshin edhe prej shpie n´bjeshke, e qeshtu shkojke rend mas rendi neper tetana bjeshket tuj u mbledh neper shoke. Shkojshim me familje e me krejt,se te qethat bahen pasi t´kryhen punet e fushes n´shpi. Per shume vjet kam qeth. Tash ka ardhe brezi i ri. Gati tetane i kam msu me qeth”, rrefen plaku, duke kujtuar  sfidat e medha me te cilat ruajten traditen.

“Na me mundime i kemi rujt traditat, se kemi pa sundin e serbit. Kemi pas mundime e tortura por traditen e kemi rujt,nuk e kemi humb. E kemi rujt gjuhen,e traditen e vatanin,e kombin e tetana. E sot, po ndjehem mire por edhe i merzitun e i permalluem. Vec,shyqyr Zotit, sa t´jeni ju t´rinjte po m´doket si edhe tradita ka me u rujt, se jeni tuj shku hapave tane”.

Dhe ngaqe ai gjithe jeten kaloi i bari, ndarja nga ajo kohe dhe tufa e tij sa here e kujton Muhamet Mehmetajt i sjell merzi.

“Paj me mundon…Une nuk hoh endrra n rrafh kurre vec bjehkve me dhen. Gjithe naten hoh enderr me dhen,n´bjeshke te hpia hic. Po normal,per delme me merr malli,per bjehke e per ekte rreth me qeth me shoke,per kete me merr malli”.

Kenget e barinjve-perla burimore 

Sepse, bjeshka, verrini, livadhet, bregoret, kudo ku kishte kullosa per tufen e bagetise aty ishte edhe shtepia e ketij bariut,j te cilen e ngrehte rreze nje shkembi apo rreze nen nje pishe. Ne rrethana te tilla, ai edhe kendonte, njeren prej
te cilave bariu i vjeter  pas lutjesh te gjata e kendoi  edhe sot:

“…Natje heret djali ih kon cu/Ni aponge bryma kish vnu,
Dy buke djali i ka gatu-e/Dy magar i ka shilu,
Teshat n´to i ka ngarku/Kumont deshve ua ka vnu
Po shkon rruges tuj burbullu/N´oborr qika ish kon qillu
T´madhe briti:”Ori nane/Zo´cka jon oj nane kto kumone?
Qe po bine kaq mire e holle/Ngryk ua marrsha proma t´zone…”.

Kenga“Hajde shkojme te shpia”e kenduar enkas per ne nga bariu i vjeter Muahmet Mehmetaj u percoll me nje “Goja t´lumte”te njezeshme. Por, entuziazmi qe ndjehej ne mysafire nuk shihej ne fytyren e bariut te vjeter,sepse ai kendonte kur ndjente me se tepermi merzi.

“Knojsha n´bjeshke, me dhen kur mbetsha vetem. Besa edhe gjithe naten n´shi me japonxhe n´kry nen molike rrisha, mos me u zhyt dhente n´torishta. Mbaro duhan e pi duhan e kno, qashtu me humb kohe. Kur jam merzit ma s´forti kam knu…Pse  a po ta merr emdnja i ot nuk jam merzit a?!”, pyet plaku duke hedh shikimin kah kurora gjelberore e Alpeve Shqipt, ne te cilat kaloi pothuaj gjithe jeten.

Ne njeren nga keto bjeshke matane te cilave tashme po rrokulliset dielli, qethtari i vjeter do t´kthehet serish vitin e ardhshem. Ndersa, karvani i zhurmshem do te caj permes rrugeve te rrepireta te pyjeve qindvjecare qe perqafojne qiellin, per te kremtuar me kenge e hare ritin tashme tradicional te “Te qethave”,  i cili ruhet e kultivohet ne keto vise nder shekuj…